Kościół rektoralny pw. Przemienienia Pańskiego

 zabytkowy kompleks sakralny, wraz z przylegającym do niego klasztorem pijarów, przy ul. Pijarskiej 2 w Krakowie.

Pijarzy przybyli do Polski z Moraw w 1642 roku, część z nich otrzymała fundację wojewody krakowskiego Stanisława Lubomirskiego. Pierwsze domy otwarto w Warszawie i Podolińcu (dzisiejsza Słowacja). 

Późnobarokowy (właściwie rokokowy) kościół Przemienienia Pańskiego został zaprojektowany przez znanego architekta Kacpra Bażankę i wzniesiony w latach 1718-1728, a fasada zaprojektowana przez Franciszka Placidiego powstała w latach 1759-1761. Starając się o otwarcie klasztoru w Krakowie, pierwotnie Pijarzy założyli kolegium na Kazimierzu (wówczas miejscowość poza murami Krakowa). Zezwolenie królewskie datowane jest na 1654, a biskupa miejsca na 1660. Potem przenoszą  się w mury miasta Krakowa. Zgodę na to uzyskują w 1663 r. W 1679 przenoszą się w mury miejskie a 1682 otrzymują zgodę na otwarcie kaplicy domowej. Przygotowania do budowy kościoła trwają od 1704 r. Poświęcenie kamienia węgielnego ma miejsce w 1724, a 28 maja 1728 r. kościół zostaje konsekrowany i otrzymuje dwa wezwania Przemienienia Pańskiego oraz Opieki Matki Bożej Królowej. Ołtarz w dolnym kościele poświęcony w 1733 r.

Wybudowany na planie prostokąta, posiada jedną nawę i – otwarte ku niej – kaplice boczne. Wyraźne są nawiązania do kościoła w typie Il Gesù. Efekt integracji nawy głównej z prezbiterium osiągnięty został poprzez zastosowanie wydatnego gzymsu przebiegającego wokół osi kościoła.

Iluzjonistyczne polichromie we wnętrzu, nawiązujące do rzymskiej tradycji Andrea del Pozzo, są dziełem dwóch artystów przybyłych z Moraw –Franciszka Ecksteina i Józefa Piltza i – podobnie jak jednolite wyposażenie wnętrza – wykonane pod kierunkiem Ecksteina, powstały w roku 1733. Dziełem Ecksteina jest także iluzjonistyczny ołtarz główny oraz freski na sklepieniu nawy głównej. Freski na sklepieniu – przedstawiające apoteozę kluczy św. Piotra – wykonane zostały zgodnie z założeniami „kwadratury”.

Po prawej stronie ołtarza wmurowane jest serce ks. Stanisława Konarskiego, a przed wejściem do kościoła znajduje się jego popiersie.

W 1724 r. otwierają pijarzy tutaj Studium Teologii Spekulatywnej, które przetrwało do 1785 r. Po tym czasie spada rola kolegium krakowskiego w prowincji, ale sytuacja zmienia się wraz z rokiem 1797, kiedy kolegium staje się siedziba Prowincji Zachodnio-Galicyjskiej. Niestety w tym też roku w budynku kolegium ulokowała się policja austriacka. W 1799 r. otwarto tu studium teologiczne. Po utworzeniu Królestwa Kongresowego w 1815 r. i przeniesieniu studium teologicznego do Warszawy kolegium krakowskie zamieniono na dom profesorów-emerytów. W 1861 r. ze względu na brak obsady kolegium przechodzi pod zarząd Konsystorza Krakowskiego, a administratorem kościoła zostaje ex-pijar, ks. Leopold Górnicki. Okres zaborów dla kościoła nie był łaskawy. W 1866 r. w górnym kościele znajdował się magazyn wojskowy. Trwało to  kilka miesięcy i w lutym 1867r. na powrót można było go przysposobić do służby Bożej. Podobnie ja całe kolegium wymagał jednak licznych remontów, które przeprowadził o. Adam Słotwiński, rektor kościoła od 1879 r. Później wielokrotnie jeszcze kościół i kolegium były remontowane, min. w latach 1927-1933. W 1932 siedzibę Prowincji z Rakowic, która w kilku poprzednich latach tam się znajdowała.  Podobnie w tym czasie umieszczono tu klerykat, który jednak po II wojnie światowej znalazł się już w Rakowicach. W czasie II wojny światowej kolegium przy Pijarskiej było właściwie jedynym w Krakowie, ponieważ Rakowice zostały zajęte przez wojsko. Przez pewien czas funkcjonowała tu szkoła powszechna.  Po zakończeniu II wojny światowej nadal kolegium pozostawało siedzibą Prowincjała i stało się także siedzibą Archiwum Prowincji. W kościele nieprzerwanie sprawowano Służbę Bożą. Podobnie jak w czasie wojny tak i w okresie powojennym budynek kościoła i kolegium był kilkukrotnie restaurowany.

Krypta kościoła

Oprócz górnego kościoła wybudowano kościół dolny.  Fundatorem był ks. Szczepan Dembiński, kanonik krakowski. 

Kościół dolny przeznaczony był na umieszczanie tam Grobu Pańskiego i nosił tytuł Więzienia Jezusowego. Do tego celu przygotowano tam grotę nad którą znajduje się ołtarz Pana Jezusa. Prowadzi do niego 28 marmurowych schodów wzorowanych na rzymskich, które miały nie tylko relikwie ale też obdarowane były odpustami nadanymi przez Benedykta XIII za sprawą królewicza Jakuba Sobieskiego.

Ołtarz kościoła dolnego konsekrowany został 28 maja 1733 r. przez ks. Franciszka Kobielskiego. Odbywały się tu nabożeństwa Męki Pańskiej, szczególnie w piątki. Miały charakter uroczysty bo towarzyszyła im muzyka kościelna.

1870 rok – zasypana część krypty

Od listopada 1887 do stycznia 1888 trwał remont generalny Krypty. Pieniądze uzyskano od Miasta w zamian za darmowe przechowanie szczątków Józefa Ignacego Kraszewskiego. Wówczas odnowiono podłogę, zamurowano niepotrzebne otwory, odmalowano ściany i przerobiono drzwi.

W krypcie chowano zmarłych. Po prawej stronie znajdowała się część gdzie chowano świeckich i tu były 4 pomieszczenia. W pierwszym były trzy trumny wsunięte w mur, drugie było puste, zasypane rumowiskiem, w trzecim było wmurowanych 11 trumien, zaś w czwartym były
ustawione (nie wmurowane) na podmurowaniu dwie duże i dwie małe drewniane trumny. W tychże ostatnich 4-ech trumnach spoczywali zmarli z rodu Lubomirskich. Po lewej stronie od wejścia byli chowani Pijarzy, ale to pomieszczenie było wówczas mocno zrujnowane, do tego stopnia, że nie dało się ustalić kto tam spoczywa. Prócz tego przy drzwiach do zakrystii był nagrobek żony starosty Jana Lachockiego, Chrystyny z Szembeków, zmarłej w 1730 r. i pochowanej w Krypcie.

Pijarzy praktykowali również czasowe przechowywanie szczątków doczesnych w krypcie przed ich przetransportowaniem na cmentarz. W tym zakresie wiadomo, że w krypcie czasowo znajdowały się szczątki dziecka Stanisław Górskiego (1879), Józefa Kraszewskiego (1887), Mikołaja Zyblikiewicza, b. marszałka krajowego (1887), Machalskiego (1890), Jana Paluszkiewicza (1896), Józefy Datowej (1897), Stanisława Wyspiańskiego (1907).

Pod koniec XIX wieku Pijarzy wystarali się o specjalną zgodę na tę praktykę u władz miejskich  (1890/1891).

1906 – magistrat krakowski wydał reskrypt w sprawie Krypty, którym zarządza:

1.  aby trumny w krypcie były zawsze zamknięte
2. w zimie ich liczba nie przekraczała 3 a w lecie 2
3. ścianka z matowego szkła uniemożliwi widok zwłok na ulicy, a otwór Krypty do kościoła zamurować.

Od 1908 r. fizyk miejski Schiter zakazał umieszczania zwłok w krypcie pijarskiej; po raz ostatni spoczywały tu szczątki w 1922.

1932 – miasto nakłada obowiązek odnowienia schodów oraz wejścia z portalem do krypty pod schodami, wykonanych pierwotnie z kruchego piaskowca i zupełnie zniszczonych. W grudniu 1933 Pijarzy wypełnili nakaz usuwając schody i portal. Wówczas wykonano 4-metrowe fundamenty a nowe schody wykonano z twardego kamienia.